ΖΕΝ και η τέχνη της τοξοβολίας

Αποσπάσματα από το Βιβλίο: Το Ζεν και η τέχνη της τοξοβολίας, Συγγραφέας: Eugen Herrigel (Bungaku Hakushi), Μετάφραση από τα γερμανικά: Φοίβος Πιομπίνος, Εκδόσεις: Πύρινος Κόσμος 

«Ένα από τα πιο ουσιαστικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την εξάσκηση στην τοξοβολία και σε όλες τις άλλες τέχνες, όπως καλλιεργούνται στην Ιαπωνία και πιθανώς επίσης σε άλλες χώρες της Άπω Ανατολής, είναι το ότι οι τέχνες αυτές δεν υπηρετούν κανένα ωφελιμιστικό σκοπό ούτε γίνονται για καθαρά αισθητική απόλαυση, αλλά ότι αποβλέπουν στην απόκτηση της συνείδησης δια της επαφής με την ύστατη Αλήθεια. Έτσι ο τοξότης δεν εξασκείται μόνο για να πλήξει το στόχο… Αυτό που προέχει είναι να εναρμονιστεί το συνειδητό με το ασυνείδητο.»

«Αν αληθινά θέλει κάποιος να γίνει ειδήμονας στην τοξοβολία, οι τεχνικές γνώσεις δεν του αρκούν. Πρέπει να πάει πέρα από την τεχνική, ώστε η τέχνη αυτή να γίνει μια «τέχνη χωρίς τέχνη» που να έχει τις ρίζες της στο υποσυνείδητο.»

«Στην περίπτωση της τοξοβολίας, τούτο σημαίνει ότι ο σκοπευτής και ο στόχος δεν είναι πιά δύο αντιμέτωπα πράγματα αλλά μια αδιαίρετη πραγματικότητα. Ο τοξότης δεν συνειδητοποιεί τον εαυτό του σαν κάποιον που έχει σκοπό να πλήξει το στόχο του. Αυτή η κατάσταση της μη συνείδησης δεν επιτυγχάνεται όμως παρά μόνο όταν ο τοξότης έχει εντελώς απελευθερωθεί και απαλλαγεί από το εγώ του, όταν αυτός και η τελειότητα της τεχνικής επιδεξιότητάς του αποτελούν μια ενότητα.»

 IpswichΜασαχουσέτης

Μάιος 1953

«Όταν θα έρχεστε στο μάθημα, πρέπει να αρχίζετε την αυτοσυγκέντρωση από το δρόμο. Να προετοιμάζεστε για αυτό που συμβαίνει εδώ στην αίθουσα των ασκήσεων. Να προσπερνάτε τα πάντα χωρίς να τους δίνετε καμιά προσοχή, σαν να μην υπάρχει στον κόσμο παρά ένα μονάχα σημαντικό και αληθινό πράγμα: Η ΤΟΞΟΒΟΛΙΑ!»

«Χωρίς τη σωματική χαλάρωση, δεν επιτυγχάνεται το σωστό τέντωμα του τόξου. Εάν τώρα θέλουμε να επιτύχουμε και τη σωστή εκτόξευση του βέλους πρέπει τη σωματική χαλάρωση να ακολουθήσουν η ψυχική και πνευματική χαλάρωση, ώστε να καταστήσουμε το πνεύμα όχι μόνο ευκίνητο αλλά και ελεύθερο, ευκίνητο για χάρη της ελευθερίας, και ελεύθερο για χάρη της πρωταρχικής ευκινησίας. Αυτή η πρωταρχική ευκινησία είναι ουσιαστικά διαφορετική από ό,τι συνηθίζουμε να εννοούμε με την πνευματική ευκινησία. Ανάμεσα στις δύο καταστάσεις, σωματικής χαλάρωσης από τη μια μεριά, πνευματικής ελευθερίας από την άλλη, υπάρχει μια διαφορά επιπέδου, που δεν μπορεί να υπερνικηθεί μόνο με την αναπνοή, αλλά και με μια απομάκρυνση από τις οποιεσδήποτε διαμορφωμένες δεσμεύσεις, από μια εκ βάθους απώλεια του εγώ, έτσι ώστε η ψυχή που είναι βυθισμένη στον εαυτό της να βρίσκεται στην παντοδυναμία της ανώνυμης αρχής της.»

Για να ικανοποιήσουμε την απαίτηση να κλείσουμε την πύλη των αισθήσεων, δεν αρκεί μια ενεργητική απομάκρυνση από τον εαυτό μας, αλλά πιο πολύ η προθυμία να παραμερίσουμε χωρίς αντίσταση. Όμως για να γίνει δυνατή ενστικτωδώς αυτή η παθητική συμπεριφορά, χρειάζεται η ψυχή ένα εσωτερικό στήριγμα, που το αποκτά με τη συγκέντρωση της προσοχής στην αναπνοή. Αυτή η συγκέντρωση στην αναπνοή γίνεται συνειδητά και ευσυνείδητα, με τέλεια σχολαστικότητα. Η εισπνοή όπως και η εκπνοή πραγματοποιούνται πάντα, η κάθε μια για ίδιο λογαριασμό και με επιμέλεια.

Το αποτέλεσμα αυτής της άσκησης δεν αργεί να φανεί, γιατί όσο πιο εντατικά συγκεντρώνεται κανείς στην αναπνοή τόσο πιο πολύ εξασθενίζουν οι εξωτερικοί ερεθισμοί. Αυτοί βυθίζονται σε ένα ασαφές θρόισμα, που ενώ στην αρχή απλώς το μισοακούμε, καταντάει στο τέλος να μη μας ενοχλεί περισσότερο από τον παφλασμό της θάλασσας, τον οποίο μόλις και αντιλαμβανόμαστε, όταν πιά τον συνηθίσουμε. Με το πέρασμα του χρόνου, παθαίνουμε ανοσία, ακόμα και στους σημαντικούς ερεθισμούς, και συγχρόνως ξεφεύγουμε πιο εύκολα και πιο γρήγορα από την εξάρτησή τους. Πρέπει μονάχα να φροντίζουμε να είναι το σώμα όσο γίνεται πιο χαλαρωμένο είτε είναι όρθιο είτε καθιστό είτε ξαπλωμένο. Και τότε, μόλις συγκεντρωθούμε στην αναπνοή, αισθανόμαστε σαν αν απομονωνόμαστε από αδιαπέραστα περιβλήματα….

Έτσι φτάνει κανείς σταδιακά σε μια κατάσταση που μοιάζει με την ομιχλώδη κατάσταση, στην οποία βρισκόμαστε λίγο προτού βυθιστούμε στον ύπνο.

Ο κίνδυνος που πρέπει να αποφύγει κανείς, είναι να γλιστρήσει οριστικά σε αυτή την κατάσταση. Μπορεί κανείς να αποφύγει αυτό τον κίνδυνο με ένα ιδιότυπο άλμα της συνείδησης, που θα μπορούσαμε να το συγκρίνουμε με το τίναγμα που δίνει στον εαυτό του ένας ξενύχτης, ο οποίος νυστάζει και γνωρίζει ότι από την επαγρύπνηση όλων των αισθήσεών του εξαρτάται η ζωή του. Αυτό το άλμα μπορεί να επαναληφθεί με σιγουριά άμα έχει πετύχει έστω και μία φορά. Χάρη σε αυτό το άλμα, η ψυχή αρχίζει αυθόρμητα να αργοσαλεύει μέσα της και αυτό μπορεί να ενταθεί περισσότερο. Τούτο μπορεί να προκαλέσει εκείνη την αίσθηση μοναδικής ελαφράδας που αλλιώτικα δεν δοκιμάζουμε παρά σπάνια, μόνο στα όνειρα, και την ευτυχισμένη βεβαιότητα ότι μπορούμε να αφυπνίσουμε δυνάμεις και να τις στρέψουμε προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, να συσσωρεύσουμε εντάσεις και να τις λύσουμε με τέλειο έλεγχο.

Αυτή η κατάσταση, στην οποία όταν βρισκόμαστε δεν σκεφτόμαστε, δεν προγραμματίζουμε, δεν επιθυμούμε ούτε και περιμένουμε τίποτα το συγκεκριμένο, όπου δεν σκοπεύουμε προς καμιάν ιδιαίτερη κατεύθυνση κι όμως αισθανόμαστε με μιάν ανεπηρέαστη και πλέρια δύναμη ικανοί για τα δυνατά όπως και τα αδύνατα, αυτή η κατάσταση, που αγνοεί βαθύτατα κάθε πρόθεση και κάθε εγωισμό, χαρακτηρίζεται από το Διδάσκαλο ως αληθινά «πνευματική» κατάσταση. Επειδή αυτή η κατάσταση έχει ως στοιχείο της την πνευματική επαγρύπνηση, ονομάζεται επίσης «ορθή παρουσία του πνεύματος». Αυτό σημαίνει ότι το πνεύμα είναι πανταχού παρόν, αφού δεν προσκολλάται καθόλου σε ένα ιδιαίτερο μέρος.

Παρόμοια με το νερό που γεμίζει μια λιμνούλα κι όμως είναι κάθε στιγμή έτοιμο να ξεχυθεί από κει, το πνεύμα μπορεί να δρα με την ανεξάντλητη δύναμή του, όντας ελεύθερο, και να είναι δεκτικό στα πάντα, όντας κενό.

Ο άνθρωπος που έχει απελευθερωθεί από όλες τις δεσμεύσεις πρέπει να ασκεί οποιαδήποτε τέχνη χρησιμοποιώντας την παντοδύναμη παρουσία του πνεύματός του, η οποία δεν διαταράσσεται από κανένα κρυφό κίνητρο. Όμως για να μπορέσει να ξεχάσει τον εαυτό του και να προσαρμοστεί στη δημιουργική διαδικασία, πρέπει προηγουμένως να ανοίξει ο δρόμος για την εξάσκηση της τέχνης.

Για να μπορέσει πιο εύκολα να βρεθεί μέσα στο πνεύμα της όλης διαδικασίας, δηλαδή το τέντωμα του τόξου και την εκτόξευση του βέλους, ο τοξότης που αρχίζει να αυτοσυγκεντρώνεται γονατίζοντας στα πλάγια, βαδίζει με βήμα πανηγυρικό προς το στόχο και, με βαθιά υπόκλιση, προσφέρει το τόξο και το βέλος ως αφιέρωμα. Ύστερα τοποθετεί το βέλος, σηκώνει το τόξο, το τεντώνει και περιμένει σε τέλεια πνευματική εγρήγορση. Μετά την αστραπιαία εκτόξευση του βέλους και συνεπώς το τέλος της έντασης, ο τοξότης διατηρεί τη θέση που είχε τη στιγμή που τόξευσε, μέχρι να υποχρεωθεί να εισπνεύσει και πάλι, ύστερα από μια παρατεταμένη εκπνοή. Τότε μόνο αφήνει να ξαναπέσουν οι βραχίονές του, υποκλίνεται μπροστά στο στόχο και ατάραχα αποτραβιέται προς τα πίσω, εάν δεν έχει άλλα βέλη να εκτοξεύσει.

Με αυτό τον τρόπο η τοξοβολία γίνεται μια τελετή που ερμηνεύει τη «Μεγάλη Διδασκαλία».

Ακόμα κι όταν ο μαθητής δεν συλλαμβάνει στο στάδιο αυτό την αληθινή σημασία που έχουν οι βολές του, παρ’ όλα αυτά καταλαβαίνει τελικά γιατί δεν μπορεί η τοξοβολία να είναι ένα άθλημα, μια γυμναστική άσκηση. Καταλαβαίνει γιατί πρέπει να εξασκήσει μέχρι πλησμονής ό,τι έμαθε από την άποψη της τεχνικής. Όταν τα πάντα εξαρτώνται από το αν ο τοξότης συντονίζεται με το γίγνεσθαι, έχοντας εντελώς αποβάλει το εγώ του και δρώντας χωρίς καμιά πρόθεση, τότε πρέπει η εξωτερική πραγματοποίηση του γίγνεσθαι να εκτυλίσσεται σαν από μόνη της, χωρίς να έχει την ανάγκη καμιάς σκέψης που να τη διευθύνει και να την ελέγχει….

Πάψτε να σκέφτεστε την εκτόξευση, γιατί έτσι είναι αναπόφευκτο να αποτύχει!.... Ένα κοινό φύλλο μπαμπού μπορεί να σας διδάξει τι πρέπει να κάνετε. Κάτω από το βάρος του χιονιού λυγίζει όλο και πιο χαμηλά. Ξαφνικά το χιόνι γλιστράει χάμω χωρίς το φύλλο καθόλου να σαλέψει. Να παραμένετε όπως κι αυτό στην πιο μεγάλη ένταση έως ότου το βέλος εκτοξευτεί. Κι έτσι γίνεται στην πράξη: όταν η ένταση αποκορυφωθεί, πρέπει το βέλος να εκτοξευτεί, πρέπει να αφεθεί από τον τοξότη, προτού ακόμα προλάβει αυτός να σκεφτεί, όπως ο όγκος του χιονιού από το φύλλο του μπαμπού»……

Σιγά σιγά φτάνετε να μπορείτε να ξεχωρίζετε μόνοι σας τις επιτυχημένες από τις αποτυχημένες βολές. Η ποιοτική διαφορά μεταξύ τους είναι τόσο μεγάλη, που δεν μπορεί να διαφύγει την προσοχή κανενός από τη στιγμή που έχει έστω και για μια φορά αποκτήσει την εμπειρία της. Εξωτερικά, για το θεατή, η σωστή εκτόξευση φανερώνεται από το γεγονός ότι το δεξί χέρι τινάζεται χωρίς να προκαλεί κανένα τράνταγμα στο σώμα. Εξάλλου, μετά από τις αποτυχημένες εκτοξεύσεις, η κρατημένη εισπνοή εκφορτίζεται βίαια, και δεν γίνεται να εισπνεύσει κανείς και πάλι αρκετά γρήγορα. Μετά όμως από τις επιτυχημένες εκτοξεύσεις εκβάλλεται η αναπνοή αβίαστα, ώστε η εισπνοή να γίνει χωρίς βιασύνη. Η καρδιά συνεχίζει να πάλλεται κανονικά, και η αδιατάρακτη αυτοσυγκέντρωση επιτρέπει χωρίς αργοπορία το πέρασμα στην επόμενη βολή. Για τον ίδιο τον τοξότη όμως, οι σωστές βολές δρουν εσωτερικά με τέτοιον τρόπο, ώστε να του φαίνεται σαν να άρχισε τώρα μόλις η μέρα. Ύστερα από αυτές τις βολές αισθάνεται διατεθειμένος για κάθε σωστή πράξη ή για κάθε σωστή απραξία, που ίσως είναι το σημαντικότερο. Αυτή η κατάσταση είναι υπερβολικά εξαίσια. Όποιος όμως τη ζει, κάνει καλά να τη ζει σαν να μην τη ζει. Μόνο μια αναμφισβήτητη ψυχική αταραξία συντελεί ώστε να μπορεί να ξανασυμβεί αυτή η κατάσταση…..

Αν δεν πρέπει να στενοχωριέστε για τις αποτυχημένες βολές, δεν πρέπει ούτε και να χαίρεστε για τις επιτυχημένες. Πρέπει να λυτρωθείτε από τη συνεχή παλινδρόμηση ανάμεσα στη χαρά και τη δυσαρέσκεια. Πρέπει να μάθετε να στέκεστε πάνω από αυτές τις καταστάσεις με ψυχική αταραξία και να ευχαριστιέστε σαν να τόξευσε καλά κάποιος άλλος και όχι εσείς. Πρέπει και σε αυτό να εξασκηθείτε άοκνα, δεν μπορείτε διόλου να διανοηθείτε πόσο σημαντικό είναι αυτό…..

…Άραγε, εγώ τεντώνω το τόξο ή το τόξο με φέρνει στην πιο μεγάλη ένταση; Εγώ πετυχαίνω το στόχο ή ο στόχος με πετυχαίνει; …Το τόξο, το βέλος, ο στόχος και εγώ, όλα αυτά μπλέκονται έτσι μεταξύ τους, ώστε να μην μπορώ πιά να τα ξεχωρίσω. Εξάλλου και η ανάγκη να τα διαχωρίσω εξαφανίστηκε. Γιατί μόλις πάρω το τόξο στο χέρι και τοξεύσω, τα πάντα γίνονται τόσο καθαρά και μονοσήμαντα και τόσο απλούστατα…..

…Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να σας παρακαλέσω να μην παραιτηθείτε σε καμιά περίπτωση από τη συνεχή εξάσκηση. Να μην αφήσετε να περάσει ούτε μια μέρα χωρίς να εκτελέσετε την τελετή, ακόμα και δίχως τόξο ή βέλος, ή τουλάχιστον χωρίς να ασκηθείτε στη σωστή αναπνοή. Και δεν χρειάζεται να σας παρακαλέσω για αυτό, επειδή ξέρω ότι δεν μπορείτε πιά να στερηθείτε την «πνευματική» τοξοβολία……Έτσι αλλάζετε με τα χρόνια!... Αυτή άλλωστε είναι η συνεισφορά της τέχνης της τοξοβολίας: μια πάλη που αγγίζει τα έσχατα βάθη, η πάλη του τοξότη με τον ίδιο του τον εαυτό»….